Wierzenickie tusculum

Wierzenica to niewielka wieś leżąca około 17 km na północny wschód od centrum Poznania, w północnej części gminy Swarzędz. Zamieszkała przez około 300 mieszkańców ma swoje odwieczne miejsce na prawym brzegu doliny rzeki Głównej, 6 km na północ od Swarzędza. Pierwszy zapis o Wierzenicy pojawia się w 1153 r. w dokumencie lokacyjnym najstarszego na ziemiach polskich opactwa cysterskiego – klasztoru w Łeknie koło Wągrowca. Od czego wywodzi się nazwa wsi trudno jednoznacznie wskazać. Jedna wersja mówi, że od wierzei. Wierzeje to dwuskrzydłowa brama w szopie bądź oborze. Niekiedy takie bramy zamykały dostęp do wsi. Inne wywodzą nazwę od rzeki Wierzenicy, dziś Głównej bądź starego imienia Wierzan. Nazwa nawiązująca do imienia Wierzan ma oparcie w, niestety prawie zanikłej, legendzie.
Nad rzeką Główną wśród lasów mieszkał skromny kmieć Wierzan wraz z rodziną, który uprawiał niewielki skrawek ziemi i polował na zwierzynę, a było jej tu pod dostatkiem. Stało się tak, że w czasie polowania spotkał księcia Bolesława zwanego Chrobrym, który wraz ze swoją świtą w tych okolicach polował. Wierzan widząc znakomitego lecz już bardzo strudzonego gościa zaprosił go do swojej chaty i ugościł. Książe Bolesław w podzięce za gościnę nadał mu na własność tę ziemię, którą uprawiał oraz spory kawałek lasu. Mógł Wierzan osiedlać innych ludzi, a miejsce to na pamiątkę od imienia Wierzana nazwano Wierzenicą. W latach II wojny światowej nosiła nazwę Oberbrunn. Wieś wielokrotnie zmieniała właścicieli, którzy raczej nie obierali Wierzenicy na swoją siedzibę. Była mała i nie mieli oni ambicji budowy w niej znaczniejszych rezydencji. Dopiero jej nabycie 2 lipca 1842 r. przez Augusta Cieszkowskiego zmieniło tę sytuację. Wierzenica stała się jego najważniejszą siedzibą, zapewne wtedy powstał istniejący do dziś dwór. Był on dla Augusta Cieszkowskiego jego Tusculum czyli wiejskim schronieniem nadającym się do spokojnej pracy. W rękach rodziny Cieszkowskich wieś pozostawała przez 90 lat. Po śmierci Augusta Adolfa Cieszkowskiego zwanego „Guga” przeszła we władanie jednego z jego 4 usynowionych współspadkobierców – Edwarda Raczyńskiego. Po II wojnie przez niemal 40 lat, do 1991 r., Wierzenica pozostawała w ścisłym związku z Wierzonką, tworzyły Stację Hodowli Roślin. To jedyna wieś w parafii. która w okresie rozbiorów w całości pozostawała w polskich rękach. Aktualnie tworzą ją 4 części składowe, z których każda ma swoją nazwę. Są to wieś pierwotna, znane od 1396 r. Mechowo, Pawłówko, Augustówka. W leżącym na południowy zachód od centrum wsi Mechowie był murowany młyn. Po jego likwidacji budynek, od 1929 r., wykorzystywała fabryka akumulatorów, która dała początek zakładom „Centra”. W jego sąsiedztwie kompleks stawów rybnych z lat osiemdziesiątych. Leżące na wschód Pawłówko to w czasach Augusta Cieszkowskiego szkółka leśna. Zapewne nadając jej nazwę Pawłówko uczynił to na cześć swojego ojca – Pawła. Z pewnością nazwa ta funkcjonowała już w II połowie XIX wieku. Analogicznie postąpił jego młodszy syn, tym razem na jego cześć nadając nowo nabytej przez siebie na przełomie XIX i XX w. części dóbr nazwę Augustówka. Leży ona po przeciwnej niż Pawłówko stronie, na zachód od wsi pierwotnej. Dzisiejszy układ przestrzenny centrum wsi jest prawdopodobnie kontynuacją układu utrwalonego przez wieki. Dzięki temu, przy niewielu nowych zabudowaniach możemy widzieć wieś niemal taką jak była ona przed z górą 100 laty. Większość domów stoi przy biegnącej przez wieś drodze, współcześnie równolegle do niej, dawne karczma i kuźnia oraz młyn w dolinie, na jej obrzeżach. Budynki mieszkalne to typowa dla tych okolic zabudowa folwarczna z końca XIX i początków XX wieku – czworaki i sześcioraki. W ich sąsiedztwie szereg „sklepów” – piwnic w postaci półziemianek. Wśród tej dawnej folwarcznej zabudowy mieszkalnej jest czworak z dwoma dworkowymi gankami w swojskim stylu powstały według projektu jednego z odnowicieli Wawelu, zapewne Zygmunta Hendla.
Interesujący jest układ zabudowy ze wschodu na zachód; dawna gorzelnia u podnóża skarpy w dolnie rzeki Głównej, na skarpie dwór, za nim zabudowania folwarczne (bez ciekawych architektonicznie czy historycznie), zabudowa mieszkalna i górujący na wzniesieniu kościół. Położone na osi widokowej dwór i kościół to najważniejsze historycznie obiekty we wsi. Obok dworu na uwagę zasługują inne budowle. Przy lesie od strony Mechowa stoi prostopadle do drogi wydłużony budynek. Wybudował go August Cieszkowski w 1861 r. po śmierci żony Haliny zamierzając utworzyć w Wierzenicy wyższą szkołę rolniczą jej imienia, miała być jej pomnikiem. Jest on nazywany „Akademia”.
W dolnie Głównej istniał młyn wodny. Przez wiele lat był nieczynny, w sierpniu 1975 roku koło młyńskie zostało przeniesione do Wielkopolskiego Parku Etnograficznego w Dziekanowich nad Jeziorem Lednickim. Tam też od 1998 roku powstawała rekonstrukcja wierzenickiego młyna, z kilkoma belkami z ostatecznie rozebranej w 1997 roku wierzenickiej młynicy. Od jesieni 1999 r. w młynarzówce działa nowoczesna oczyszczalnia ścieków obsługująca Dziekanowice. W Wierzenicy pozostała młynarzówka będąca domem mieszkalnym oraz fundamenty młyna. Przy drodze do Wierzonki stoi kryta strzechą zabytkowa chałupa podcieniowa usytuowana szczytem, z podcieniem zwanym też wystawa, do drogi. Według tradycji ma nawet XVII wieczny, a najdalej z początku XIX w rodowód. Przed wojną w budynku tym była ochronka (potrzebę ich zakładania propagował August Cieszkowski). W roku 1996 należący dotąd do AWRSP budynek przeszedł w ręce prywatne. W tym samym roku został zapoczątkowany gruntowny remont a od 1998 roku jest zamieszkały. Przez mieszkańców wsi bywa nazywany „Betlejemka”.
Przy tej samej drodze do Wierzonki w polu, za cmentarzem parafialnym, znajduje się porośnięty młodymi sosnami piaszczysty pagórek. Jak inne podobne wielkopolskie cmentarzyska z okresu poprzedzającego przyjęcie chrześcijaństwa (pogańskiego) nazywane jest „Żalik”. W maju 1918 r. zostały na nim przeprowadzone wykopaliska przez znakomitego archeologa Józefa Kostrzewskiego. Najstarszy znaleziony grób, szkieletowy, pochodzi z początku epoki brązu – 1 połowy II tysiąclecia p.n.e. Młodsze groby ciałopalne pochodzą z wczesnej epoki żelaza, z wczesnego okresu lateńskiego, to jest V – IV w.p.n.e. Najmłodsze groby szkieletowe, pochodzą z wczesnego średniowiecza (koniec X i pierwsza połowa XI wieku). Także miłośnik przyrody znajdzie w niej drzewa – pomniki przyrody (dęby o obwodzie przekraczającym 600 cm i sosny) czy meandry rzeki Głównej na południowy wschód od wsi, samą jej urokliwą krajobrazowo dolinę i okoliczne lasy. W tych lasach w pierwszych latach istnienia obozowali wielkopolscy skauci. Ich ruch w Zielone Świątki 1918 r. na skutek rozkazu władz zaborczych został rozwiązany. Od 2001 r. upamiętnia to wydarzenie głaz z tablica koło Kobylnicy, w danych lasach majątku Wierzenica.
Miarą turystycznej i kulturowej atrakcyjności Wierzenicy są przebiegające przez nią (w kolejności ustanowienia): żółty szlak pieszy, rowerowy szlak łącznikowy R-1 im. Ryszarda Walerycha, Cysterski Szlak Rowerowy, Szlak Kościołów Drewnianych wokół „Puszczy Zielonka”, Droga św. Jakuba.

Ewa i Włodzimierz Buczyńscy

  • Najbliższe wydarzenia

    27 września Koło PTTK „Łaziki” organizuje XXI rajd „Witamy jesień u Augusta Cieszkowskiego” (do Wierzenicy).
    We wrześniu w Luboniu odbędzie się rajd pieszy po miejscach związanych z Augustem hr. Cieszkowskim i bł. Edmundem Bojanowskim. W kwartalniku „Nauka” ukaże się artykuł Mędrzec z Wierzenicy W dwusetną rocznicę urodzin Augusta Cieszkowskiego autorstwa członka korespondenta PAN prof. Zbigniewa Kundzewicza.
    2 października Towarzystwo Miłośników Ziemi Swarzędzkiej planuje wieczornicę „Cieszkowski w pamiętniku Klary Dembińskiej” (w Zespole Szkół nr 1 w Swarzędzu).
    16 października KUL, Wydział Zamiejscowy Nauk o Społeczeństwie w Stalowej Woli organizuje międzynarodową konferencję „Aktualność myśli Augusta Cieszkowskiego. W dwusetną rocznicę urodzin”.
    Około połowy października odbędzie się walne zgromadzenie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk ku czci Augusta Cieszkowskiego – krótki referat, odczytanie fragmentów tekstów, wystawa. Kolejna książka o Cieszkowskim wydana przez Uniwersytet Przyrodniczy powinna ukazać się w październiku.
    Na jesień Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe Forum Lubońskie im. A. Cieszkowskiego wyda publikację Wybitni Wielkopolanie – bł. Edmund Bojanowski i August hr. Cieszkowski. Wydanie książki połączone będzie z sympozjami oraz spotkaniami i konkursami.
    14 listopada Archiwum Państwowe w Poznaniu organizuje spotkanie z cyklu „Popołudnie z dokumentem” zatytułowane August Cieszkowski (1814-1894) - w 200 rocznicę urodzin. Obejmuje ono wystawę, wykłady, prezentację archiwaliów i eksponatów muzealnych. Odbędzie się ono w Archiwum Państwowym w Poznaniu, ul. 23 Lutego 41/43 oraz w Muzeum Historii Miasta Poznania (Oddział MNP) – ratusz.
    21-23 listopada Dni Patrona Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.
    Na listopad i grudzień planowana jest w hallu Urzędu Miasta Luboń wystawa historyczna pod hasłem „Architektura szkoły oraz folwarku Augusta hr. Cieszkowskiego” połączona z wieczorem historycznym.
    PTPN planuje (11 grudnia?) w swojej siedzibie konferencję naukową poświęconą Augustowi Cieszkowskiemu.
  • biblioteka
  • cieszkogalerie
  •                    
    • m-stowaszynie AC
      Stowarzyszenie Pomocy Rodzinie
      im. Augusta Cieszkowskiego Wierzonka
     
    • m-sołectwo wierzenica
      Sołectwo Wierzenica